> KLIK OP DE TITEL VAN DIT ARTIKEL OM EEN REACTIE ACHTER TE LATEN OF OM EERDERE REACTIES TE LEZEN <
In het Bataviaasch Nieuwsblad van 29 november 1910 stuitte ik op een krantenbericht, dat als volgt opende: ‘V.W. van Gogh. – Men schrijft ons uit Nederland dat op den 19en October te Apeldoorn is overleden de heer V.W. van Gogh, laatstelijk erfpachter in het Soekaboemische, oud-secretaris der Soekaboemische Landbouwvereeniging, en eenige maanden geleden tot herstel van gezondheid naar Nederland vertrokken.’
De voorletters V.W. en de naam Van Gogh deden mij direct denken aan de schilder Vincent van Gogh, wiens tweede voornaam Willem luidde. Hij stierf op 29 juli 1890, vandaag dus exact 125 jaar geleden. Zijn 126ste sterfdag was aanleiding 2015 uit te roepen tot Van Goghjaar en wordt overal ter wereld op grootse wijze herdacht. De genealogische wereld is daarbij tot nu toe afwezig. Landelijke tijdschriften als Gens Nostra, Gen en De Nederlandsche Leeuw lieten Vincent van Gogh vooralsnog aan zich voorbijgaan. Toch zijn er wel enkele genealogische/familiehistorische aanknopingspunten. Denk bijvoorbeeld aan Van Goghs vermeende vaderschap over de zoon van zijn kortstondige geliefde Sien Hoornik of de personen die op zijn schilderijen en tekeningen voorkomen. Je vraag je soms af wie dat waren en in wat voor omstandigheden zij leefden en … of onder hen misschien een van je eigen voorouders voor komt. Daarnaast is de familie Van Gogh zelf interessant genoeg om onderwerp van een artikel te zijn. Overigens zal Van Gogh in de nog te verschijnen jaargang 2015 van De Indische Navorscher eveneens buiten beeld blijven, aangezien dit jaarboek zoals bekend specifiek op Nederlandsch-Indië is gericht.
Vincent van Gogh werd op 30 maart 1853 geboren als zoon van Ds. Theodorus van Gogh en Anna Cornelia Carbentus. Bij zijn doop kreeg hij de namen Vincent Willem mee, naar zijn grootvaders Vincent van Gogh en Willem Carbentus. Maar hoe zit het nu met de V.W. van Gogh die in 1910 overleed? Het overlijdensbericht van deze ‘Indische’ Vincent van Gogh vinden we in het Algemeen Handelsblad van 22 oktober 1910. Blijkens de genealogie Van Gogh in Nederland’s Patriciaat (1964) werd hij eveneens vernoemd naar zijn grootvaders, in zijn geval Vincent van Gogh, bovengenoemd, en Wilhelmus Abraham Bruyns. Hij was dus een volle neef van de schilder Van Gogh. De vaders van de schilder Vincent van Gogh en de Indische Vincent van Gogh (hierna Vincent W. van Gogh), respectievelijk Theodorus en Johannes van Gogh, waren broers. Theodorus, de jongste, werd net als zijn vader dominee. Johannes, de oudste, koos voor de marine en bracht het tot vice-admiraal.
De vraag is hoe Vincent W. van Gogh in Nederlandsch-Indië terecht is gekomen. Het antwoord is natuurlijk voor de hand liggend: aan boord van een schip. In zijn geval als scheepsklerk op een schip van de Koninklijke Marine. Zijn aanstelling als scheepsklerk was ingegaan op 1 september 1867. Op 16 sept. d.a.v. werd hij geplaatst op Zr. Ms. schroefstoomschip “Curaçao”. Dit schip maakte deel uit van een eskader dat naar de Oost werd gestuurd. Aldaar op 26 dec. 1867 aangekomen, maakte Van Gogh van 29 maart 1868 tot 1 februari 1869 een reis naar Japan. Na terugkomst in Nederlandsch-Indië werd hij achtereenvolgens geplaatst op de wachtschepen “Batavia”, “Makasser” en opnieuw “Batavia”. Daarna werd hem op zijn verzoek met ingang van 28 febr. 1871 eervol ontslag uit de zeedienst verleend. Tegelijkertijd meldde hij zich aan bij het Oost-Indisch leger. Hij ‘solliciteerde’ daarmee naar een officiersbenoeming (in zijn stamboek staat letterlijk ‘dingende naar de rang van officier’). In afwachting daarvan werd hij aangesteld als sergeant bij het subsistentenkader te Batavia. Bij gouvernementsbesluit van 15 mei 1872 volgde zijn bevordering tot tweede luitenant-kwartiermeester. In die hoedanigheid deed hij achtereenvolgens dienst op Celebes, bij het algemeen, tevens afdelings militair kledingmagazijn te Batavia en het tijdelijk hospitaal te Batoe-Toelis, gelegen ten zuiden van Buitenzorg (zie: De Locomotief van 4 juli 1874 en de Java-Bode van 2 sept. 1874). Al snel na deze laatste plaatsing verzocht hij om ontslag uit de militaire dienst, dat hem vervolgens bij gouvernementsbesluit van 29 dec. 1874, nr. 27 eervol werd verleend.
Waarom hij de zeedienst en later ook het Oost-Indisch leger verliet, weten we niet. Wel is bekend dat hij te Tjiandjoer in de residentie Preanger Regentschappen op 25 juli 1877 trouwde met Maria Christina Elisabeth Musch. Zijn vrouw was een ‘Indische’, geboren in Meester Cornelis op 3 september 1858. Haar ouders, Otto Hendrikus Musch en Leonardina Christina Weber, waren te Buitenzorg op 24 sept. 1856 getrouwd.
Otto Hendrikus Musch, geboren Amsterdammer, diende als infanterieofficier in het Oostindisch Leger, laatstelijk in de rang van kapitein. In 1865 ging hij onder toekenning van de titulaire rang van majoor met pensioen. Leonardina Christina Weber was eveneens op Java geboren, om precies te zijn te Buitenzorg op 9 april 1836. Zij was vermoedelijk een dochter van de uit Den Haag afkomstige Leonardus Weber (zie voor hem: De Indische Navorscher (2002), pag. 41). De inwonerslijsten van West-Java (Bantam, Batavia, Buitenzorg, Krawang, Preanger Regentschappen en Cheribon) in de Indische almanakken vermelden op de naam Weber/Weeber voor de jaren 1835-1839 alleen een Leonardus Weeber te Batavia (1835-1839) en een L[eonardus] Weber te Buitenzorg (1835-1836). Dit is waarschijnlijk een persoon en dezelfde die als eigenaar (L. Weber) van hotel Prins Hendrik op Goenoeng Saharie (lees: Goenoengsari) in de Javasche Courant van 18 okt. 1837 adverteerde. Hij trouwde te Bandoeng op 29 juli 1869 met de Chinese vrouw Mina. Gezien het tijdstip van dit huwelijk, ging het hier mogelijk om een huwelijk ter wettiging van kinderen. In dit geval zou Mina dus de moeder van mevrouw Musch-Weber kunnen zijn geweest, aangezien over een eventueel eerder huwelijk van Leonardus niets bekend is.
Zeker is dat Maria Christina Elisabeth Musch een ‘dochter van het land’ was en dat Van Gogh via haar werd opgenomen in het typische Indische familieleven. Daarnaast raakte hij door zijn werkkring nauw verweven met het koloniale bestaan. Hij koos namelijk voor de cultures. Anders gezegd: hij ging werken op Europese landbouwondernemingen (cultuurondernemingen) die produceerden ten behoeve van de Nederlandse markt. Zij brachten producten voort als suiker, koffie, thee, tabak en kina. Met het klimmen van de jaren kreeg hij steeds meer verantwoordelijkheid. Zo was hij administrateur van de onderneming Tjiseureuh in de Preanger Regentschappen en daarna van het land Tjiomas in het Buitenzorgse (zie: Bataviaasch Nieuwsblad van 16 okt. 1886). Uiteindelijk bracht hij het tot superintendent over diverse ondernemingen in het Wlingische (residentie Kediri) en Malangsche (residentie Pasoeroean). Eigenaar van die ondernemingen was de Koloniale Bank, in Nederlandsch-Indië vertegenwoordigd door de hoofdagent. Daarnaast was Van Gogh voorzitter van het Nederlandsch-Indisch Landbouw Syndicaat en voorzitter van de Malangsche Vereeniging van Koffieplanters. Op 1 januari 1900 was hij – voor velen onverwacht – superintendent en voorzitter af. Er werd destijds druk gespeculeerd over zijn vertrek uit Malang. Vrijwillig, gedwongen? Er werd ook gefluisterd dat hij in conflict was gekomen met de hoofdagent. Een krantenartikel dat aan zijn vertrek gewijd was, eindigde met de verzuchting: ‘De gezelligheid verliest door het heengaan van den heer Van Gogh veel’.
Na zijn vertrek wachtte hem echter snel een nieuwe betrekking, namelijk die van administrateur van de kinaonderneming Pajoeng. Deze onderneming lag op de noordwestelijke hellingen van de Goenoeng Tjermai in het district Radjagaloe van de afdeling Madjalengka (residentie Cheribon). In die periode was hij tevens secretaris van de Soekaboemische Landbouwvereeniging. Intussen liet zijn gezondheid steeds meer te wensen over. Begin 1910 ging hij dan ook tot herstel daarvan naar Nederland, waar hij zich in Haarlem vestigde. Nederlandsch-Indië zou hij niet meer terug zien.
Naast het vervullen van dienstbetrekkingen was Van Gogh ook ondernemer. Zo verwierf hij 1897 een stuk gouvernementsgrond in erfpacht, genaamd Saninten. De inschrijving van het erfpachtsrecht in de openbare registers vond plaats op 8 maart 1897. Dit perceel lag in het dictrict Pelaboehan van de residentie Soekaboemi. Saninten bracht kina, thee en koffie voort en mat slechts 51 bouws, ongeveer 30-35 hectare (zie: Regeeringsalmanak voor Nederlandsch-Indië 1908. Eerste gedeelte (Batavia z.j.), Bijlage GG, pag. 388-389). Daarmee was Saninten in vergelijking met andere door het Indische gouvernement in erfpacht uitgegeven percelen een klein ‘landje’. Aangezien Saninten expliciet werd genoemd in zijn overlijdensbericht, mag worden aangenomen dat dit land sinds 1897 zijn thuisbasis vormde.
Daarnaast verkreeg Van Gogh erfpachtsrechten op ‘eenige gronden’ in Benkoelen. Die rechten droeg hij in 1899 over aan de N.V. Sumatra Koffiesyndicaat, gevestigd te Soerabaja. In ruil daarvoor kreeg hij de helft van de aandelen (20 aandelen à 600 gulden), plus 7000 gulden in contant geld. Tevens werd hij een van de drie commissarissen (zie: Soerabaiasch-Handelsblad van 3 juni 1899). Eerder – in 1891 – ging hij met J.D. Mijer onder de firma Mijer en Van Gogh een vennootschap voor commissiehandel aan (zie: Bataviaasch Nieuwsblad van 20 juni 1891). Deze firma was onder meer agent in Nederlandsch-Indië voor diverse buitenlandse verzekerings- en scheepvaartmaatschappijen.
In Nederlandsch-Indië was overigens in latere jaren nog een Vincent (V.W.) van Gogh (1886-1949) actief. Hij was een oomzegger van ‘onze’ Van Gogh. Aanvankelijk employé in de cultures, was hij laatstelijk eigenaar-administrateur van de theeonderneming Goenoeng Paok bij Pelaboean (Plaboean) Ratoe ten zuidwesten van Tjibadak (Preanger Regentschappen). Verder was hij op West-Java actief in kleinlandbouwerskring en president van het West-Java Ondersteuningsfonds, dat zich ten doel stelde cultuuremployés te ondersteunen in het geval van ziekte of wanneer zij buiten hun schuld hun betrekking verloren.
Vincent W. van Gogh werd niet de stamvader van een Indische tak van zijn familie. Zijn vrouw en hij kregen ‘slechts’ twee dochters, waarvan de jongste op eenjarige leeftijd stierf. Dit in tegenstelling tot zijn jongere broers Hendrik Jacob Eerligh en Johannes. Zij hadden wel nageslacht dat zich in mannelijke lijn voortzette en in de cultures op Java en Sumatra actief was. Als we het krantenbericht dat aan het begin van dit artikel werd aangehaald, moeten geloven, was Van Gogh een weinig geslaagd, maar veel geplaagd man. Zijn bijna veertig jaar durende bestaan in de cultures was een en al strijd en lijden, zonder dat het hem de welstand opleverde die zoveel andere ‘oud-Indiërs’ in Nederland wel ten deel was gevallen. Van alles heeft hij aangepakt en ‘altijd is het hem mislukt, althans nooit in die mate gelukt dat hij aan een onbezorgden ouden dag kon denken’. Van zijn grote kennis van ‘indische toestanden en zaken’ profiteerden vooral de jongeren die hij onder zijn hoede had en die later meer succes hadden dan hij. Geleidelijk aan was hij geworden tot een ‘oude man, die wel altijd plichten, maar bijna nooit voorrechten of genoegens heeft gekend’. De schrijver van een bericht in de Sumatra Post van 12 november 1910 vatte al die kommer en kwel treffend samen: ‘De heer Van Gogh was een sympathiek persoon, wien het echter in zin leven niet erg is meegeloopen.’
Overige nog niet genoemde bronnen:
- Stamboek van Vincent Wilhelm van Gogh, Nationaal Archief, Toegang 2.13.04, inventarisnummer 403, fol. 25 (op microfiche te raadplegen in de bronnenzaal van het CBG).
- De Locomotief van 29 sept. 1899.
- De Sumatra Post van 12 nov. 1910.
- Bataviaasch Nieuwsblad van 29 nov. 1910.
Door: Roel de Neve
