Op zoek naar mijn verborgen Indische verleden

door Christel Terwiel

Ik ben geboren in 1950, en voor één-zestiende Javaans. Uiterlijk zo Hollands als het gras, en een van de vijf kinderen van een vader (geboren in 1916) die dus voor een-achtste Javaans was. Van zijn kwart Javaanse moeder had hij wat Indische herinneringen geërfd, maar pas op zijn tachtigste is hij hiermee de confrontatie aangegaan. Eind 1996 heeft hij, samen met mij en mijn broer, zijn eerste en enige reis naar Indonesië gemaakt, op zoek naar sporen van zijn (en ons) Indische verborgen verleden.

Ruim vijfentwintig jaar geleden begon ik zelf al enorm geïntrigeerd te raken door onze Indische afstamming. ‘Onderzoek doen’ zit me in het bloed. Maar misschien is het gewoon onverzadigbare nieuwsgierigheid naar te-veel-om-op-te-noemen. Uiteindelijk koos ik, na lang twijfelen over een studierichting toch maar voor een studie (medische) sociologie, wat me iets minder onpraktisch leek dan antropologie. Maar dat culturele antropologie me eigenlijk meer aantrok, verklaart wellicht ‘iets’ van mijn belangstelling voor mijn eigen familiecultuurgeschiedenis.

Mijn vaders moeder, Corrie Bruins, (wij noemden haar ‘kleine oma’) was in mijn ogen duidelijk Indisch. Jammer genoeg was het nogal lastig om via mijn vader veel wijzer te worden over haar kant van de familie. Hij was niet erg geïnteresseerd.

Tot we in 1996 die reis maakten naar het land waar zijn moeder in 1878 in Bandoeng geboren was, en waar zijn oudste broer Jan, kunstenaar/journalist, tot 1935 tien jaar lang had gewoond en gewerkt. Veel ‘geruchten’ werden door die reis concreter: de vader van zijn moeder, Gerrit Bruins, was inderdaad ‘bouwmeester’ geweest van de moskee van Banda Atjeh, en de moeder van zijn moeder, Isabella Wilhelmina Boyd, was een dochter van een Schotse handelsman, Robert Boyd, en een Javaanse vrouw waarvan niet veel meer bekend was dan haar naam: Embok Maas Warsina.

Dan was er nog héél lang het spannende gerucht dat we zouden afstammen van een Javaanse prinses die in de kraton van Djokja opgegroeid zou zijn, een dochter van ‘de sultan van Djokja’. Mijn vader deed daar altijd lacherig over, omdat zijn andere broer, Edwin dat verhaal voor waar aannam. Volgens mijn vader deed hij zich daarmee interessanter voor dan hij was.

Mijn neef, Jan Maarten Terwiel, helaas in 2016 overleden, woonde in Den Haag. Samen met hem ontwikkelde ik de passie voor dit onderzoek. Zeker toen onze beide vaders overleden waren wilden wij eindelijk eens grondig in onze Indische familiegeschiedenis duiken. Het was Maarten die voor ons onderzoek het Indisch familie-archief een paar keer bezocht heeft.

Eén herinnering van Maarten aan onze oma fascineerde mij geweldig: onze oma, Corrie Bruins, had als klein kind, bij haar moeders familie op de plantage gespeeld met een jong tijgertje.

Langzaam maar zeker ontdekten we steeds meer feitelijkheden over het gezin waarin onze overgrootmoeder Isabella Wilhelmina Boyd was opgegroeid, en we leerden feit en fictie van elkaar te scheiden. De Javaanse prinses was niet de vrouw van onze voorvader Robert Boyd sr., maar van zijn zoon, Robert Boyd jr. , die eigenaar was van de plantage Mringin, bij Toeloeng-Agoeng, Kediri, op Oost Java. Robert Boyd jr. was de oudere broer van Isabella Wilhelmina.

Het was voor ons allebei enorm opwindend toen ik tijdens onze zoektocht volkomen toevallig in een boek van Time/Life, ‘De eerste mensen. Het ontstaan der mensheid’ deze foto ontdekte:

Eugene Dubois, de beroemde Nederlandse antropoloog en militair arts, was op Java op zoek naar fossielen die de ‘missing link’ tussen aap en mens zouden kunnen aantonen, en was daar bevriend geraakt met Robert Boyd jr. Vervolgens kwamen we in een ander boek[i] dezelfde foto tegen, en een andere foto van Boyd jr, een aantal jaren ouder. Wij hadden geen enkele twijfel meer dat deze Robert inderdaad een familielid was: de gelijkenissen met mijn vader en zijn broer waren overduidelijk.

Het was uiteindelijk in dit boeiende boek van Pat Shipman dat we voor het eerst kennismaakten met de Javaanse vrouwen, de moeders, van wie het bestaan altijd zo in nevelen gehuld was geweest.

Mijn vermoeden was dat Warsina waarschijnlijk een ‘njai’ was geweest, een huishoudster en concubine van de Europeaan Boyd. Ik heb me nooit kunnen neerleggen bij de gedachte dat er over haar niets méér bekend zou zijn, dan haar naam. Niet wáár en wanneer ze geboren was, niet wie haar ouders waren, en niet hoe haar maatschappelijke positie was in die tijd.

Volgens Pat Shipman was Robert jr. twintig jaar toen hij, in 1848, trouwde met een Indo vrouw Embok Maas Warsina. En na haar overlijden, bijna twintig jaar later, hertrouwde hij ‘this time choosing as his bride a real princess from one of the old aristocratic Javanese families in Solo, Raden Roro Samira. She had been a beautiful woman, naturally elegant and refined as only a Solo princess could be. At their marriage, she had taken the Christian name Grace, to please Boyd.’

Daar had je dus opeens de Javaanse prinses waar mijn oom Edwin zo trots op was…. alleen, jammer voor hem,  was niet Samira onze voormoeder, maar Warsina, Samira’s schoonmoeder.

Ik snap nu hoe die fout ontstaan is: in het Nationaal Archief bij het CBG Centrum voor Familiegeschiedenis in Den Haag is een dossier Boyd. Daarin komt een ‘provisorisch’ stamboomdocument voor van de Indische tak van de familie Boyd, waarschijnlijk opgesteld door een in Monnickendam wonende nazaat van Robert Boyd jr. Veel van de gegevens die daarin staan heb ik kunnen controleren en juist bevonden. Maar het is in dit ‘provisorische’ document dat vermeld wordt dat Robert jr. met Warsina getrouwd was. Verkeerd dus! Pat Shipman heeft dit in haar onderzoek naar Dubois wellicht overgenomen uit het provisorische document.

De werkelijkheid: Robert Boyd senior trouwde, op 55-jarige leeftijd, op 5 september 1848 met de vrije Javaanse vrouw Embok Maas Warsina, oud 37 jaar, geboren te Joanna, residentie Japara, in het jaar 1811, wonende bij Robert Boyd op Jattie, dochter van de Javaan Maas Soero Djoijo, overleden, en van de Javaanse vrouw Embok Maas Dema, wonende te Jawana, residentie Rembang.

Voorts worden bij dit huwelijk hun zes kinderen, waaronder Robert, geboren 1828 en Isabella Wilhelmina, geboren 1845, gewettigd.

Warsina en Robert sr, de ouders van de planter Robert jr. trouwden dus pas toen junior twintig jaar was. Pikant detail: dat huwelijk vindt plaats drie weken nadat Warsina bevallen is van haar jongste dochter, hun zesde kind, het twintig jaar jongere zusje van Robert jr.

Maar hoe hun relatie ook was: Warsina maakte al meer dan twintig jaar, vanaf haar zeventiende, deel uit van het leven van de Schotse handelsman Robert Boyd. En zij was de heel jonge moeder van de latere plantage-eigenaar Robert Boyd van Toeloeng-Agoeng. En van mijn overgrootmoeder Isabella Wilhelmina, die later trouwde met de Nederlandse ‘bouwmeester’/architect Gerrit Bruins.

Nu is het mijn doel, mijn hoop, mijn verwachting dat ik door lidmaatschap van het IGV de sluiers nog verder kan oplichten die nog steeds een beetje hangen over het leven van die vrouwen.

Ten eerste dat van ‘de vrije Javaanse vrouw’ Embok Maas Warsina. Hoe zag haar leven in Jattie er uit, en in Joanna in de residentie Japara, hoe was het leven daar voor het kind Warsina, wie waren haar ouders, wat deden zij, hoe kwam zij bij Boyd senior terecht, was ze vooral moeder of vooral huishoudster, heeft ze kunnen lezen en schrijven, hoe zag ze er uit. Hoe waren de omstandigheden waaronder zij haar kinderen kreeg. Hoe was haar positie in het huishouden van Boyd.

Ook Warsina’s dochter, mijn overgrootmoeder Isabella Wilhelmina, wil ik zo goed mogelijk leren kennen. Er is onthutsend weinig bekend over haar: haar trouwdatum, de geboortedata van haar drie dochters geboren werden en de leeftijd waarop zij, 43 jaar jong, in Kampen, in 1888, overleed. Uit de overlijdensadvertentie, die haar Hollandse schoonfamilie plaatste in Nederlandse kranten bleek dat haar echtgenoot Gerrit Bruins niet bij haar was toen ze overleed, maar onderweg was van Indië naar Nederland.

De foto van Isabella laat een mooie maar triest ogende vrouw zien. Was haar leven inderdaad triest?

En Samira/Grace, de Javaanse prinses, en schoonzus van Isabella, is er meer over haar bekend dan wat Pat Shipman over haar schreef?

Ik heb inmiddels een gigantische hoeveelheid saaie, kale geboorte-, trouw- en overlijdensdata, bijbehorende plaatsnamen en gebruikelijke genealogische gegevens van alle Boyds en Bruinsen en hun partners en aanverwanten. Die kan ik op alle mogelijke manieren sorteren. Zo’n droge verzameling maakt het mogelijk een raamwerk op te zetten, een globaal  beeld van het verloop van de levens van deze mensen. Maar kleur en geur en smaak en context moeten er wel op, wil het het verhaal worden waar, denk ik, iedere onderzoeker naar op zoek is.

Wat zou het mooi zijn als ik met hulp van andere leden van de IGV verder zou kunnen komen met dit onderzoek.

[i] Pat Shipman: The Man Who Found the Missing Link. The extraordinary life of Eugene Dubois. Phoenix paperback, an imprint of Orion Books Ltd., 2002, Great Britain. ISBN 0 75381 341 6