Duitsers in Nederlands-Indië

In dit artikel geeft IGV lid Kees Takkenberg, tevens lid van de Werkgroep Genealogisch Onderzoek Duitsland, een aantal mogelijkheden voor onderzoek naar Duitssprekende voorouders die een band hadden met Nederlands-Indië.

Lezing

Op 30 September 1935 gaf Paul Bloys van Treslong Prins, te Batavia, een lezing voor het “Deutsche Gesellschaft für Natur und Völkerkunde Ostasiens”, getiteld “Die Deutschen in Niederländisch-Indien”.

Hij gaf aan dat de eerste Duitser die voorkomt in het trouwregister van de V.O.C. Andries Parijs uit Berlijn is die op 30 Juli 1617 Maria Hapijns uit Bali trouwde. Daarna noemde hij Albert Lanckenau uit Holstein, wondarts, die op 16 April 1613 Levina van Pattima trouwde. En constateerde dat de meeste Indo-Europese families oorspronkelijk Indo-Duitse families zijn. Daarna volgde er nog een opsomming van 70 Duitse familienamen met hun plaatsen van afkomst in Duitsland.

Bloys van Treslong Prins sloot zijn lezing af met de opmerking dat “Duitsers in Nederlands-Indië, door de jaren heen, een zeer belangrijke rol hadden gespeeld en sprak de hoop uit dat de Nederlanders dat nog vele jaren in Nederlands-Indië zouden mogen ondervinden”.

Toeval

Paul Constant Bloys van Treslong Prins werd op 7 Juni 1873 te Delft geboren als zoon van Johan Constant Theodoor Bloys van Treslong Prins en Jacoba Hermanna Ditmars van Dam. Toen Paul zes maanden oud was stierf zijn vader. Zijn moeder hertrouwde op 5 Augustus 1875 in Den Haag met Richard Adolphe Verploegh Chassé. Richard was van 1866-1894 burgemeester van Vreeswijk en van 1895-1904 burgemeester van Vlaardingen. Richard was dus de stiefvader/opvoeder van Paul Constant die bij het tweede huwelijk van zijn moeder slechts twee jaar oud was. Richard Adolph was een jongere broer van David Hendrik Verploegh Chassé, die op zijn beurt de overgrootvader is van mijn vrouw Elline Verploegh Chassé.

Bewaarschool, Oude Sluis 21, Vreeswijk. Eerste steen gelegd door Helene Verploegh Chassé, halfzus van Paul Constant Bloys van Treslong  Prins.

Onder genealogen is Paul Constant Bloys van Treslong Prins zeer bekend. Hij was secretaris van de Algemene Rekenkamer in Indië (1919-1925) en later, (van 1925-1931) adjunct-landsarchivaris aan het landsarchief te Batavia. Hij verzamelde onder andere gegevens over Europese inwoners in Indië uit bronnen als doop-, trouw- en begraafregisters en notariële protocollen die in het Landsarchief aanwezig waren. De fiches zijn alfabetisch op familienaam gerangschikt en vindt u tegenwoordig in het nationaal archief van Indonesië (Arsip Nasional Republik Indonesia) te Jakarta en bij de LDS Kerk te Leeuwarden. (LDS= The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, of gebruikelijker, de Mormonen).

Er is ook negatieve informatie over Paul Constant. In 1932 werd hij ontslagen in zijn functie als adjunct-landsarchivaris omdat hij 600 lakzegels van archiefstukken had geknipt en aan zijn eigen verzameling had toegevoegd. En er zijn aanwijzingen dat hij of lid was, of sympathiseerde met de N.S.B. in Nederlands-Indië.

Ook D.A.Visker, oud-medewerker en oprichter van “Het Indisch Familie Archief”, schrijft in het zeer lezenswaardig boekje “Indische Familienamen” op pag. 34: Naast de Nederlandse geslachtsnamen zijn de Duitse namen wel het meest talrijk. Geen andere vreemde nationaliteit heeft zich zo veel in het vroegere Nederlands-Indië gevestigd en bovendien zo succesvol. Duitsers zijn altijd in groten getale naar Indië gekomen en hebben daar, zowel in militaire als in civiele functies gediend.

De “van Imhoff”

Ik ben lid van de Indische genealogische vereniging (IGV) en lid van de werkgroep genealogisch onderzoek Duitsland (WGOD). Ondanks de kennis die ik, mede door deze verenigingen, heb opgedaan, was mij het drama met het m.s. de “van Imhoff” van de K.P.M., niet bekend. Ook de internering van Duitse mannen in 1940 in Nederlands-Indië was voor mij onbekend terrein.

Maar, toen ik door tussenkomst van de secretaris van de IGV, Maarten Fornerod, in Januari 2023 werd uitgenodigd om bij het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) een kort praatje te houden over “Zoeken naar Duitse voorouders”, was dat voor mij de trigger om me te gaan verdiepen in alles wat met Duitsers in Nederlands-Indië te maken heeft.

(Gustaaf Willem van Imhoff . (Leer, 8 augustus 1705- Batavia 1 november 1750) werd Gouverneur-generaal van Nederlands-Indië; hij liet bij testament van 1749 zijn kinderen wettigen, die hij verwekt had bij de tot slaaf gemaakte, later genaamd Helena Pieters (met wie hij niet wettig getrouwd geweest is); dit werd door de Staten-Generaal in 1757 bekrachtigd. Een van die kinderen was Jan Willem des H.R. Rijksvrijheer van Imhoff (1747-1791). Een zoon van die laatste, mr. Gustaaf Willem van Imhoff (1767-1830), werd bij Soeverein Besluit van 28 augustus 1814 net als zijn zoon benoemd in de ridderschap van Groningen waarmee zij en hun nageslacht tot de Nederlandse adel gingen behoren; in 1822 werd voor de vader de titel van baron (op allen) gehomologeerd.

Een nazaat van het geslacht werd in 1815 opgenomen in de Beierse adel; diens zonen verkregen in 1871 de titel van Baron.)

Wat de “van Imhoff” betreft, op het internet is zeer veel informatie aanwezig. Informatie die niet altijd gelijkluidend is, maar toch een goed beeld geeft van de gebeurtenissen.

Ik noem kort de volgende feiten:

• Na de Duitse inval in Nederland op 10 Mei 1940 werd in Nederlands-Indië het codebericht “Batavia seint Berlijn” rondgestuurd.
• Hierop werden tussen de 2800 en 3000 mannelijke personen met een Duitse achtergrond geïnterneerd. Niet alleen Duitsers, maar ook Zwitsers en Oostenrijkers.
• Men zag ze als burgers van een vijandelijke natie en dus als potentieel gevaarlijk.
• De kampen waar de geïnterneerden verbleven bevonden zich in eerste instantie in de hele Indische archipel.
• Uiteindelijk werd iedereen ondergebracht in een kamp in Noord-Sumatra in de Alasvallei.
• Eind 1941 werd besloten, in verband met de te verwachte Japanse aanval, om alle geïnterneerden over te brengen naar Brits-Indië.
• Dat gebeurde met drie koopvaardijschepen. De “Ophir”, de “Plancius” en de “van Imhoff”.
• Het laatst vertrekkende schip, de van Imhoff, werd op 19 Januari 1942 gebombardeerd door een Japans vliegtuig.
• De K.P.M.-bemanning en de K.N.I.L.-bewaking verlieten het langzaam zinkende schip, met achterlating van 477 Duitse geïnterneerden.
• Daarvan verdronken er 411.
• Eén persoon wist een plek te bemachtigen in een reddingsboot. 65 Geïnterneerden kwamen na een barre tocht aan op het eiland Nias ten westen van Sumatra.
• Het feit dat de Nederlandse kapitein de 477 geïnterneerden op volle zee aan hun lot overliet, werd na de oorlog “in de doofpot” gestopt.
• In 2022, zo’n 80 jaar na de ramp, werd door het Nederlands Instituut voor Militaire Historie, het NIMH, een onderzoek ingesteld naar de ware toedracht van het gebeuren. Mede op aandrang van nakomelingen en de advocaat Liesbeth Zegveld.
• Zie verder de website van-imhoff.com van het NIHM en de website vanimhoff.info.  De laatste site is een particulier initiatief van Hendrik Wittenberg en geeft ook zeer veel informatie.

Nadat ik me een aantal weken met de materie rond de “van Imhoff” had beziggehouden, begon bij mij de vraag op te komen “wie waren eigenlijk al die Duitsers in Nederlands-Indië?”.

Duitsers in Nederlands-Indië

De Verenigde Oost-Indische Compagnie (de V.O.C.) werd in 1602 opgericht. Zoals boven vermeld, spreekt Bloys van Treslong Prins al over Duitse huwelijken uit het V.O.C.-trouwregister in 1613 en 1617. Roelof van Gelder schrijft in zijn boek “Het Oost-Indisch avontuur. Duitsers in dienst van de VOC (1600-1800)” dat in 1727 41% van de bemanning van de V.O.C.-schepen uit Duitssprekenden bestond en 5% uit Scandinavië afkomstig was.

Na de V.O.C. kwam het K.N.I.L. waar veel Duitsers zich bij aanmeldden. En dan zijn er natuurlijk ook nog Duitssprekenden die zich grofweg in de periode 1900-1940 om diverse redenen in Nederlands-Indië vestigden. Dit alles resulteerde blijkbaar in 1940 in de ongeveer 3000 mannelijke personen met een Duitse/Oostenrijkse/Zwitserse achtergrond die geïnterneerd werden.

Die 3000 mannen vormden de basis voor mijn zoektocht. Een zoektocht die mij al gauw boven het hoofd groeide! Om enige orde te scheppen in alles wat ik vond, zette ik alle bronnen, met daarbij een korte inhoud van die bronnen, in een Excelsheet.

Bronnen

Hieronder vindt u, in willekeurige volgorde, de bronnen waarin ik zocht, met een enkele aanwijzing en een voorbeeld van datgene wat u in deze bronnen kunt verwachten.

Ivenio. https://invenio.bundesarchiv.de/invenio/login.xhtml

Ivenio is een onderdeel van het Bundesarchiv.de.  U kunt zich laten registreren of op Suche ohne Anmeldung klikken. Daarna komt u in Tektonik. Onder Tektonik kunt u diverse bestanden vinden. Klik op Norddeutscher Bund und Deutsches Reich (1867/1871-1945) en daaronder op het plusje bij Auswärtiges, Kolonial- und Besatzungsverwaltung. En daarna weer op Auswärtiges. (Ik vond het zoeken in Invenio niet al te makkelijk. Gewoon even uitproberen!)

Ik vond 12 ingangen, waaronder 7 zogenaamde Matrikel. (hier op te vatten als rooster/matrix of kolommenindeling).

Matrikel Band I von Nr. 1-137. Batavia. Eintragungen von 07-01-1888 bis 12-03-1910. Begint met Johann Heinrich Schmiedell en eindigt met Otto Schleuning/Schleurving.

Matrikel Band I von Nr.1-137. Batavia.

Matrikel II, passe von Nr. 137-656. Batavia. Begint met Georg Kraft en eindigt met Aletta Boij.

Matrikel III, passe von Nr. 639-1100. Batavia. Begint met Otto Schmidt en eindigt met Wilhelm Schimmer.

Matrikel IV, Nr. 1101-1253. Batavia, des Deutschen GeneralKonsulats.  Begint met Hansjörg Isermann en eindigt met Helmut Herbert Littmann. Abgeslossen Batavia den 30 Juni 1939.

Matrikel Protokolle C1, Batavia 11-11-1922 t/m 1926. Getypt. Hele pagina per persoon. Begint met Walter Emil Johannes Burmeister en eindigt met Paul Friedrich Mecke.1 pagina over een persoon uit Medan. Een paar idem over Bandoeng. Verschillende opmaak.

Matrikel I 18-05-1889 bis Mai 1921. Sumatra.  Op scan 38 t/m 44 staan namen alfabetisch. Het nummer achter de naam verwijst naar het kolomnummer. De namen beginnen met Wilhelm Michael Aliuzner en eindigt met Adolf Zeitler.

Soerabaya 1915-39. Pass Register Deutsches Konsulat Soerabaia. Van alles door elkaar. Begint met Nederlander Joannes Theodorus Christianus Gallois.

Bij kolomnr. 337 (scan 036) beginnen Duitse namen. Onder andere ook: Deutsche Reisepasse ausgestellt an Angehörige des Protektorats Böhmen & Mähren. En Deutsche Reisepasse ausgestellt an frühere Östereichische Staatsangehörige en 13 Kinderausweise.

Matrikel II Soerabaia. November 1920-1939. Eén persoon per pagina.Begint met Georg Berhard Kiel en eindigt met Emillie Maurer, geb. Kartner. Geschlossen Soerabaia den 30 Juni 1939. Ondertekend: Deutscher Konsul.

Cover „Deutsche Wacht“.

Deutsche Wacht met namen Tsingtaustrijders. Uitgave Mai 1922 Batavia 8^ste Jahrgang Nr.5. (de Deutsche Wacht was het tweewekelijkse tijdschrift, van de in 1915 opgerichte Deutschen Bundes, een vereniging van Duitsers in Nederlands-Indië. De uitgave was van 1915-1940).

(Tsingtau nu Qingdao, is een Chinese Havenstad, gelegen aan de Gele Zee. Vanaf 1898 was Qingdao voor een periode van 99 jaar verpacht aan het Duitse Keizerrijk. In 1914 werd de stad belegerd door Japan en Groot-Brittannië. De stad gaf zich over op 7 November 1914. De Duitsers die zich overgaven konden pas in 1920 naar hun Heimat terug, met uitzondering van de 170 voormalige krijgsgevangenen die besloten in Japan te blijven. 345 van die in Japanse gevangenschap gehouden Duitsers besloten in 1920 naar Nederlands-Indië te vertrekken. Deze voormalige Tsingtau-strijders vonden onder andere banen bij de politie en het leger en sommigen trouwden met inlandse of Hollandse vrouwen.)

Begint op pagina 30. Achternamen, initialen, beroep, bedrijf waar men werkt en de locatie daarvan. Begint met E.von der Ahe, en eindigt met K.G.Zeidler.

Tsingtau Passregister 1927-1945 von Deutsches Konsulat. Zowel mannen als vrouwen. Begint met Galaus Boerter, geb. Everst en eindigt met Helene Ulbrich.

German asylum seekers from Tsingtau. Word.doc. Namenlijst hetzelfde als Deutsche Wacht, maar kleine uitleg in het Engels over Tsingtau en de “van Imhoff”.

Ehemalige Tsingtaukämpfer in Niederländisch-Indien (1920-1942) und der Untergang der von Imhoff am 19-01-1942. Word doc. Uitgebreide info, ook gebaseerd op de Deutsche Wacht. Geretteten: begint met Banthien en eindigt met Zacher. Untergegangenen: begint met Bergau en eindigt met Zeidler.

Alle bovenstaande info komt van Invenio.

Nationaal Archief. (Alg. Rijksarchief  Tweede Afdeling). Ministerie van Koloniën te Londen 1940-1945, Invnr.258, scan 000. Dertien namen van Interneringskampen met namen geïnterneerden.

Detail van een getypte lijst van Duitsers die (waarschijnlijk?) Nazi’s waren. Namen hier weggelaten.

Nationaal Archief. Brief d.d. 9 April 1941. Over het overbrengen van Duitse geïnterneerden naar Brits Indië, getekend: Starkenborgh. Getypte lijst van Duitsers die Nazi’s waren. Brief uit Nederlands juristenblad 21-02-1948, over opsporing van overledenen in Ned. Indië.

Nationaal Archief. Algemeen Rijksarchief tweede afd. Ministerie van Koloniën te Londen 1940-1945, Invnr. 294. Losse bladen met zelfgemaakte alfabetische indeling. Begint met Johann Friedrich Rudolf von Aalst en eindigt met Rudolf Zürcker. Ook Oostenrijkers! Daarna zeer veel brieven en allerlei lijsten.  O.a. Geïnterneerden in Dehra Dun (Brits-Indië) die wel toestaan dat hun namen worden doorgegeven aan hun eigen regering maar niet aan de Nederlandse. Lijst van zieke geïnterneerden die achterbleven in de Alas vallei en zich nu in Fort van der Capellen bevinden. Etc.etc.

Leo Janssen. Overlijdensakten uit het bijzonder archief Batavia. (Akten van de LDS (Mormonen).

Overlijdensakten uit het bijzonder archief Batavia. Links Beate Wilhelm, rechts Boye, Karl Jürgen Peter.

119 items van overleden Duitsers (verdronken) i.v.m. de “van Imhoff”. Begint met Wilhelm Beate en eindigt met Gerhard Richard Zimmermann. (Leo Janssen is erelid van de IGV)

Karl Helbig. Institut für Zeitgeschichte München-Berlin. Bestand ED 353. PDF 288 pagina’s.

(Karl Martin Alexander Helbig (* 18 maart 1903 in Hildesheim; † 9 oktober 1991 in Hamburg) was een Duitse ontdekkingsreiziger, geograaf en etnoloog. Zijn reizen brachten hem onder andere naar Java, Sumatra, Borneo en Midden-Amerika.).

Eerst twee foto’s van Zentralinternierungslager Dehra Dun, Brits-Indië, 1942.

Pag. 4 Etwas über Atjeh und das Alas-Tal. Gotisch schrift.

Pag. 8 Banjoe Biroe Lied. Gotisch schrift.

Pag. 9 Internierungslager in Niederl. Indien. Die inzwischen aufgelösten Läger lagen wie folgt: getypt.

Pag. 11 Zweites Merkblatt über die Lage der Deutschen in den Niederländische Bezitzungen.  Stand Dezember 1940. Uitgebreide info over het kamp in de Alas-vallei. Getypt.

Pag. 13 Berlin, 22 Dezember 1940. Der Gauleiter der Auslands-Organisation der NSDAP, Herr Staatssekretär E.W. Bohle, gibt ein Heimat Grüβe und sagt die Deutschen in Feindesland den Wunsch Weihnachts-und Neujahrsgrüβe zu sagen. Getypt.

Pag. 14 Vervolg van pagina 11. Getypt.

Pag. 17 Das Internierungslager Siantar (Ostküste Sumatras). Getypt.

Pag. 18 Over Fort de Kock en Sinkang, Makassar. Over vrouwen en kinderen en hun internering, o.a. in Banjoe Biroe. Getypt.

Pag. 20 Over andere vrouwenkampen. Salatiga. Tjibadak. Raja. Taroetoeng.Sindanglaja.

Pag. 24 Drittes Merkblatt über die Lage der Deutschen in Niederländisch-Ostindien. Stand August 1941.

             Opgedeeld in drie items:  I.  Die deutschen Männer in Ned-Ostindien.

                                                     II.  Die deutschen Frauen in Ned-Ostindien.

                                                     III. Behandlung des deutschen Vermögens in Ned.-Ostindien.

Pag. 25 Over I.  Opsomming 13 interneringskampen. Lijst van overledenen in de kampen. Begint met Georg Wilhelm Albers en eindigt met Arnold Alfred Werner.

Pag. 26 Weer info over het Kamp in de Alas-Vallei.

Pag. 28 Over II. Opsomming vrouwenkampen.

Pag. 29 Over transport Duitse vrouwen naar Japan. En lijst (A). met de namen van naar Duitsland teruggekeerde vrouwen en kinderen.

Pag. 30 Lijst met namen van Duitse vrouwen en kinderen die in Japan en China zijn ondergebracht.

Pag. 34 Over III. Behandlung des deutschen Vermögens in Ned.-Ostindien.

NIOD. 6 Pagina’s van J.Dennert, artikel uit Welt am Sonntag.  Op scan 00001 een kaart van Sumatra met daarop getekend diverse gekleurde lijnen die de route van de “van Imhoff” en de “Boelongan” aangeven.

Rode Kruis. Nationaal Archief Blok Nr. I 28539.  Informatiebureau Afd. A. Gedeponeerde archieven met betrekking tot Ned. Indië. Invnr.78. 9 scans:

• 001- Transporten over Zee van Duitsers al of niet aangekomen. Schepen “Ophir”, “Plancius” en de “van Imhoff” (geschreven tekst).
• 002- Invulvel over verzoek aan Bureau Nationale Veiligheid om in uw administratie te willen nagaan… Leeg invulvel.
• 003- Geschreven tekst dat de datum van overlijden is de datum van de laatste uitvaart uit een haven.
• 004- Centraal Informatiebureau Nederlands- Indisch Rode Kruis Batavia. 28 Juni 1946. Opgave omgekomen en waarschijnlijk vermiste Duitsers. Ook 2 namen Nias. Begint met Aswegen, Theod.Gerhard en eindigt met Oertel, Herman E. 399 namen. Daaronder 8 namen van Genezen krankzinnigen afkomstig van het Militair Hospitaal te Koetaradja en 4 namen Afkomstig uit interneringslager Ngawi. Totaal 5 pagina’s.

STUDEO. studeo-ostasiendeutsche.de Studienwerk Deutsches leben in Ostasien. Website. Klik op Deutsche in Ostasien op Niederländisch – Indien (bis 1945-1949) of op zoekvenster (rechtsboven).